VOORAANKONDIGING TENTOONSTELLING
MUSEUM JAN CUNEN
i.s.m. Stichting De Vrienden van Job
(Rinke Nijburg & Wout Herfkens)
& Esmee Seebregts
Pale blue Dot
1990
opname gemaakt door Voyager 1
OUROBOROS
De oeroude fascinatie voor de cirkel in de hedendaagse kunst
In de tentoonstelling Ouroboros willen we laten zien dat de cirkel in de hedendaagse, vooral Nederlandse beeldende kunst springlevend is. De vraag is of het gebruik van cirkels verwijst naar het verlangen naar heelheid en volmaaktheid zoals dat in vroeger tijden het geval was, of dat het louter gaat om de esthetische volmaaktheid. Of is het zo dat het verlangen naar esthetische volmaaktheid een onbewuste uiting is van het verlangen naar heelheid?
In het werk van hedendaagse kunstenaars zoals Olafur Eliasson, Richard Long, Anish Kapoor, Yayoi Kusama, Ugo Rondinone, Roni Horn heeft de cirkel een prominente plaats. Het is de vraag waarom de cirkel deze kunstenaars zo aantrekt. Richard Long zei het volgende over de cirkel in zijn werk:
"I can make a circle of words, I can make a circle of stones, I can make a circle of mud with my hands on a wall, I can walk in a circle for one hundred miles. It is a completely adaptable image and form and system." 1
Richard Long
Circle to Circle, 2018
installation view, Lisson Gallery Londen
De titel OUROBOROS
De eerste werktitel ‘The Circumference is Within’ die wij aanvankelijk aan het tentoonstellingsconcept gaven, ontleenden we aan een gedicht van de Engelse mysticus William Blake (1757-1827). Blake was in zijn tijd een criticaster van zowel het verlichtingsdenken als van het (christelijk) geloof. De uitspraak dat de omtrek van de cirkel in de cirkel zelf besloten ligt is natuurlijk een typisch mystieke manier van spreken. Tegenstellingen worden verenigd, alsof er helemaal geen tegenstelling of tegenspraak is. In de oosterse mystiek werd en wordt de eenheid van de tegenpolen vaak verbeeld door ‘de goddelijke dans’, een dans waarbij god en mens, man en vrouw, goed en kwaad elkaars danspartners zijn.
Omdat de titel ‘The Circumference is Within’ vanwege de mystieke inhoud en het Engels voor het grote publiek weinig toegankelijk is zochten wij naar een alternatief. Het door ons gekozen ‘Ouroboros’2, Grieks voor de slang die een cirkel vormt door in zijn eigen staart te bijten, is ook niet bepaald makkelijk, maar wel weer zo’n vreemd woord dat het blijft hangen. Het klinkt onheilspellend of magisch en het aantal 'o' klanken dat verwijst naar de letter ‘O’ en ‘de cirkel’ is groot. Bovendien verklaart de gekozen ondertitel genoeg: ‘De oeroude fascinatie voor de cirkel in de hedendaagse kunst’.
Tondo
XL No 8
2009
charcoal, pastels and colourpencil on paper
work Ø 111 cm / frame Ø 122 cm
Persoonlijke motivatie (Rinke Nijburg)
Kort na het verlaten van de Arnhemse academie in 1987 zag ik van tijd tot tijd bij het grofvuil op straat grote ronde eikenhouten tafelbladen staan. Waarom weet ik niet precies, maar ik zag het wel zitten om daar iets op te schilderen en sleepte er een paar mee naar mijn atelier in het Spijkerkwartier en maakte er voorstellingen op.
De fascinatie voor de ronde vorm was er al, maar een bezoek met De Vrienden van Job 3 aan het Uffizi in Florence in 1998 maakte de cirkel voor eens en altijd tot scharnierpunt van het eigen werk. Meer dan een uur ben ik voor de ‘Doni Tondo’ (ca. 1504) van Michelangelo blijven staan.
Een paar keer liep ik weg maar keerde terug. Suppoosten volgden mijn bewegingen nauwlettend omdat ze niet gewend waren dat iemand langer dan een paar seconden voor een en hetzelfde werk bleef staan. In een aantal lezingen en enkele gepubliceerde teksten heb ik daar indertijd verslag van gedaan.4 Tot op de dag van vandaag wijd ik me aan het maken van cirkel-tekeningen, cirkel-schilderijen en -installaties. Het laatste project was een tekening waar het noorderlicht op werd geprojecteerd.5
Esmee Seebregts, beeldend kunstenaar, heb ik een paar jaar geleden al gevraagd mee te denken over concept en tentoonstelling omdat zij, als oud-student 6, zelf ook een grote fascinatie aan de dag legde voor de cirkel. Daarbij speelde zeker ook een rol dat Esmee van een veel jongere generatie is en een helderder beeld heeft van de meest recente ontwikkelingen in de Nederlandse kunst en dat de samenwerken bijzonder soepel verloopt.
Doni Tondo, 504
olieverf en tempera op paneel
120 cm Ø
Uffizi, Florence
Cultuurhistorische achtergrond
Al in de oertijd werd de mens gefascineerd door de volmaaktheid van de cirkel. Een perfecte, bijna altijd aanwezige cirkel was de zon, maar ook door de volle maan die veel minder vaak aan de hemel stond werd de mens gebiologeerd. Zon en maan, onontbeerlijk voor al het leven, hadden magische krachten, en werden gesymboliseerd door de cirkel. Het menselijk oog kwam ook dicht in de buurt van de volmaakte cirkel. Zon en maan werden goden en het oog werd de poort tot de onsterfelijke menselijke ziel. Natuurlijk vond de oermens in de natuur meer vormen die de volmaakte cirkel benaderden. Bessen kwamen in de buurt maar haalden het vanwege de navel niet en eieren hadden weliswaar een schitterende vorm maar zijn slechts vanaf boven en beneden volmaakt rond. Toen de mens in staat was zelf ronde vormen te maken, in miniatuurvorm; potten en kralen, en in de mens overstijgende vormen; hutten, omheiningen en begraafplaatsen, werd de basis gelegd voor een diepe devotie voor de cirkel en de bol. Er is bijna geen enkele cultuur waar de cirkel niet symbool staat voor heiligheid, heelheid en volmaaktheid van de schepping.
De Oosterse mandala is een tegenwoordig ook in het Westen een geliefd symbolische voorstelling van de kosmos. Het woord mandala is Sanskriet voor cirkel. In het boeddhisme wordt het volmaakte vierkant omsloten door een volmaakte cirkel. Cirkel en vierkant worden vaker op elkaar betrokken. In de ‘Man van Vitruvius’ van Leonardo da Vinci uit 1492 bijvoorbeeld raken vierkant en cirkel elkaar, maar past het vierkant niet in de cirkel. In ‘Man and his Symbols’ zet Carl Gustav Jung de cirkel diametraal tegenover het vierkant:
‘The circle is a symbol of the psyche even Plato described the psyche as a sphere). The square 'and often the rectangle is a symbol of earthbound matter, of the body and reality.’
In de Europese renaissance barstte het gebruik van de cirkel al schilderkunstig en volmaakt venster op de werkelijkheid pas goed los. De ‘Doni Tondo’ is slechts een van de vele tondi die in die periode gemaakt werden. In de periode daarna raakte de cirkel als beeld weer op de achtergrond om pas in de twintigste eeuw te beginnen aan een flinke opleving. De hedendaagse kunst wemelt van de cirkel- en bolvormen.
In de hedendaagse filosofie is het vooral het boek ‘Sferen’, het opus magnum van Peter Sloterdijk dat het grote belang van sferen of bollen (bellen, ballen) voor de mens aantoont. De mens kan niet zonder een sfeer of luchtbel om zich heen te ademen. Zoals homo sapiens ontstaat in de veilige sfeer van de baarmoeder, zoekt de mens een leven lang naar sferen waarin hij of zij zich veilig waant: de kraal, de stam, religie, de ideologie. Buiten de bubbel voelt de mens zich onveilig en bedreigd. Probleem van al die bubbels is, aldus Sloterdijk, dat zij absoluut dreigen te worden en ander bubbels buitensluiten. Wanneer het dunne vlies van de bel uiteenspat, blijft er weinig meer
over van de beschermende werking en voelt de mens zich overgeleverd aan de grillen van het noodlot. Ultiem noodlot is daarbij de aarde die door ons eigen toedoen haar beschermende vlies van de dampkring verliest:
‘ […] daß überall, wo menschliches Leben ist, gleichgültig ob nomadisch oder seßhaft, bewohnte Kugeln entstehen, wandernde oder ortsgebundene, die in einer gewissen Hinsicht runder sind als alles, was sich mit Zirkeln zeichnen läßt.’ 7
Earth Rise
24 december 1968
opname gemaakt door Apollo 8
De expedities van NASA naar de maan in de jaren zestig en vroeg jaren zeventig van de vorige eeuw deden het besef dagen dat de aarde zelf slechts een minuscule bol is met een flinterdunne kwetsbare atmosfeer. In het bewustzijn gegrift staat nu de kleine blauwe planeet omringt door een gigantisch grote lege en pikdonkere ruimte. Iconisch is de foto ‘Earthrise’ (1968) die de ‘opkomst’ van de planeet aarde vanachter de maan laat zien. Recenter is het beeld ‘Pale Bleu Dot’ (1990) dat Voyager 1 min of meer bij toeval van de aarde nam. 7
Uiterst actueel zijn de foto’s en filmbeelden waarin we de aarde zien als een schitterende, blauwe cirkel in een zwarte ruimte. Een van de meest indringende vragen die juist deze symbolische cirkel aan de mensheid stelt is of ze nog wel staat voor ongeschonden perfectie. Optisch rond zal de planeet wel blijven, maar het schitterende palet aan kleuren dreigt te verdwijnen om plaats te maken voor asgrauwe tinten.
Het onvermogen van de mens om de balans te bewaren tussen de tegenpolen lichaam en geest beschrijft Jung grappig genoeg wanneer hij de UFO ten tonele voert. De Flying Saucer is een soort engel die ons komt waarschuwen de cirkel niet uit het oog te verliezen:
‘Jung has explained the U.F.O. as a projection of a psy-chic content (of wholeness that has at all times been symbolized by the circle. In other winds, this "visionary rumor," as can also be seen in many dreams of our time, is an attempt by the unconscious collective psyche to heal the split in our apocalyptic age by means of the symbol of the circle.’
In de speelfilm ‘Seven Years in Tibet’ lopen een paar Chinese soldaten dwars door een enorme, kleurrijke zandmandala heen die door boeddhistische monniken met uiterst zorgvuldigheid was uitgegoten op de tempelvloer. Ze vernietigen perfectie en schoonheid zonder enige notie te nemen en zonder het besef van het kwaad dat zij aanrichten. 8
Noten
1. Richard Long, 1988. https://www.bbc.co.uk/programmes/articles/1lwlwQLyGK4FR0lTPTklBh9/i-walk-the-linehow-richard-long-turns-epic-journeys-into-art.
2. De naam ‘ouroboros’ komt uit het Oudgrieks οὐροβόρος en betekent staart-eter. Het is een symbool uit de alchemie, en een van de oudste mythische symbolen ter wereld. Het komt voor in de Azteekse, de Chinese en in vele andere mythologieën. Het is een afbeelding van een slang of een draak die in zijn eigen staart bijt (deze opeet) en op die manier een eeuwige cirkel vormt. Het symboliseert de cyclische aard van de natuur, het eeuwige terugkeren en de eenheid van alles. https://nl.wikipedia.org/wiki/Ouroboros.
3. DVVJ of De Vrienden van Job is een stichting die zich sinds 2000 ten doel stelt tentoonstellingen en projecten teorganiseren van hedendaagse professionele beeldende kunst met een religieuze of filosofische inhoud. Zie ook: http://devriendenvanjob.blogspot.com/.
4. Viktor Bulthuis, ‘Spirituele Renaissance. Over christendom en bewustwording’, Heeswijk 1999, Rinke Nijburg.
5. ‘Wereldwijd de heerlijkheid’, Kunstmanifestatie Hemmen, 2018, deelnemende kunstenaars: Maarten Baas, Rinke Nijburg, Rob Sweere, Maria Roosen. Zie ook: http://rinkenijburg.blogspot.com/p/zaaloverzichten.html.
6. Esmee Seebregts (’s-Hertogenbosch 1991), beeldend kunstenaar, ArtEZ, Hogeschool voor de kunsten, Arnhem, afdeling DBKV, 2011-2015.
7. Peter Sloterdijk, ‘Sferen’, 1998, p 12.
8. ‘The circle is a symbol of the psyche (even Plato described the psyche as a sphere). The square (and often the rectangle) is a symbol of earthbound matter, of the body and reality.’ Carl G. Jung, ‘Man and his Symbols’.
